Haklılık şeması, psikoterapi literatüründe, bireyin kendi ihtiyaçlarını ve isteklerini diğerlerinden üstün gördüğü, kendisine ayrıcalıklı davranılması gerektiğini düşündüğü bir düşünce yapısı olarak tanımlanır. Bu şemaya sahip kişiler, genellikle başkalarının haklarını ve duygularını ihmal etme eğilimindedir ve kuralların ya da sınırların kendileri için geçerli olmadığını hissederler. Haklılık şeması, özellikle narsistik kişilik özellikleri taşıyan bireylerde sık görülse de, çeşitli kişilik yapılarında ve ilişkisel sorunlarda da kendini gösterebilir.
Bu şema, kişinin sosyal ilişkilerinde, iş hayatında ve kişisel gelişiminde sorunlara yol açabilir. Haklılık şeması, kişinin kendisini sürekli olarak başkalarından daha değerli ya da haklı görmesi nedeniyle, empati eksikliği, otoriteye karşı çıkma ve manipülatif davranışlar gibi belirtilerle kendini gösterir.
Haklılık şemasının belirtileri nelerdir?
Haklılık şemasına sahip kişilerde görülen bazı yaygın belirtiler şunlardır:
- Başkalarının duygularına duyarsızlık: Haklılık şeması olan bireyler, başkalarının ihtiyaç ve duygularını dikkate almakta zorlanırlar. Kendi isteklerinin öncelikli olduğunu düşünürler ve başkalarının rahatsızlıklarını ya da sınırlarını önemsemezler.
- Kuralları ve sınırları göz ardı etme: Bu şemaya sahip kişiler, sosyal normlara, kurallara ya da başkalarının koyduğu sınırlara uymayı gereksiz ya da kendilerine haksızlık olarak görürler. Kendi kurallarını koymak ve bunları dayatmak isteyebilirler.
- Aşırı özgüven ve üstünlük algısı: Haklılık şemasındaki bireyler, kendilerini diğer insanlardan daha değerli ve özel olarak algılarlar. Bu nedenle başkalarının fikirlerini ya da hislerini küçümseme eğilimindedirler.
- İnatçılık ve otoriteye karşı direnç: Otorite figürlerine karşı gelme, kurallara karşı inatla direnme ve kendi bildiğini yapma eğilimindedirler. Özellikle otoriteye karşı bir isyan ya da rekabet içerisine girebilirler.
- İlişkilerde bencil davranışlar: Romantik, ailevi veya iş ilişkilerinde kendi ihtiyaçlarını ön planda tutar ve başkalarının fedakarlık yapmasını beklerler. Bu durum, ilişkilerde çatışmalara ve sorunlara yol açabilir.
Haklılık şemasının nedenleri nelerdir?
Haklılık şemasının kökeni genellikle bireyin çocukluk döneminde yaşadığı deneyimlere dayanır. Bu şemanın gelişmesine neden olan bazı temel etmenler şunlardır:
- Aşırı şımartılma ve sınırsızlık: Çocuklukta aşırı şekilde şımartılan, her istediği yapılan ve sınırlanmayan bireylerde haklılık şeması gelişebilir. Bu çocuklar, yetişkinlik dönemine geldiğinde başkalarının ihtiyaçlarını ve sınırlarını göz ardı etme eğiliminde olabilirler.
- Disiplinsiz yetiştirme: Ebeveynlerin yeterli sınır ve disiplin uygulamaması, çocukların başkalarının haklarına saygı göstermeyi öğrenememesine yol açabilir. Bu durumda birey, kendi isteklerini her zaman önceliklendirme eğilimi gösterebilir.
- Rol modeller: Çocukluk döneminde ebeveynlerden veya diğer önemli kişilerden öğrenilen davranışlar da haklılık şemasının gelişmesine katkıda bulunabilir. Özellikle narsistik kişilik yapısına sahip ebeveynler bu şemanın oluşumuna zemin hazırlayabilir.
- Duygusal ihmal ya da travma: Bazı durumlarda çocukluk döneminde yaşanan duygusal ihmal, sevgi ve ilgi eksikliği gibi deneyimler, bireyin kendisini aşırı derecede savunma ihtiyacı hissetmesine yol açabilir. Bu bireyler, kendi isteklerini aşırı derecede önemseyerek duygusal olarak korunmaya çalışabilirler.
Haklılık şeması nelere yol açar?
Haklılık şeması, bireyin hayatında birçok olumsuz sonuca neden olabilir. Bu şemanın etkileri hem kişisel yaşamda hem de sosyal ve profesyonel ilişkilerde derin olabilir:
- İlişki problemleri: Haklılık şeması, bireyin empati yetersizliği ve diğerlerinin haklarını göz ardı etmesi nedeniyle ilişkilerde sorunlara yol açar. Bu kişiler, başkalarının duygusal ihtiyaçlarını anlamakta zorlanır ve bu durum romantik ilişkilerde, arkadaşlık ilişkilerinde ya da aile içinde çatışmalara neden olabilir.
- Sosyal izolasyon: Haklılık şemasına sahip bireyler, sosyal çevrelerinde zorlayıcı ve bencil olarak algılanabilirler. Zamanla, başkaları bu kişilerle ilişki kurmaktan kaçınmaya başlar ve bu da bireyin yalnızlaşmasına yol açabilir.
- İş yaşamında sorunlar: İş hayatında da haklılık şeması, işbirliği yapma zorluğu, otoriteyle çatışma ve kurallara uymama gibi sorunlar doğurabilir. Bu durum, kişinin profesyonel gelişimini engelleyebilir ve kariyerinde ilerlemesini zorlaştırabilir.
- Duygusal sıkıntılar: Haklılık şemasına sahip kişiler, sürekli başkalarıyla çatışma ve kendi isteklerini gerçekleştirememe durumlarında büyük bir hayal kırıklığı ve öfke yaşayabilirler. Bu da zamanla depresyon, anksiyete ve diğer duygusal sorunlara yol açabilir.
Haklılık şeması nasıl tedavi edilir?
Haklılık şemasının tedavisi, bireyin bu şemanın farkına varması ve terapötik müdahalelerle bu düşünce kalıbını değiştirmesi üzerine kuruludur. Tedavi sürecinde kullanılan başlıca yöntemler şunlardır:
- Şema terapi: Şema terapi, haklılık şemasının tedavisinde en etkili yöntemlerden biridir. Terapi sürecinde, bireyin bu şemanın kökenini anlaması sağlanır ve alternatif düşünme ve davranma yolları öğretilir. Bu terapi, kişinin başkalarının ihtiyaçlarını fark etmesini ve empati becerilerini geliştirmesini hedefler.
- Bilişsel davranışçı terapi (BDT): BDT, bireyin kendi haklılık inançlarını sorgulamasını ve bu inançların olumsuz etkilerini fark etmesini sağlar. Birey, daha sağlıklı düşünme kalıpları ve davranış stratejileri geliştirmeyi öğrenir.
- Empati geliştirme: Haklılık şemasına sahip bireylerde empati becerilerini geliştirmek tedavinin önemli bir parçasıdır. Terapide, kişinin başkalarının bakış açılarını anlaması ve duygusal ihtiyaçlarına duyarlı hale gelmesi hedeflenir.
- Sosyal beceriler eğitimi: Sosyal beceriler eğitimi, haklılık şeması olan bireylerin daha sağlıklı iletişim ve ilişki kurma becerilerini geliştirmesine yardımcı olur. Bu eğitim, özellikle işbirliği yapma, sınır koyma ve saygılı iletişim kurma becerilerini içerir.
- Kendilik farkındalığı: Tedavi sürecinde bireyin haklılık şemasının farkına varması ve bu şemanın hangi durumlarda tetiklendiğini anlaması önemlidir. Kendilik farkındalığı geliştikçe, birey daha uyumlu ve sağlıklı davranışlar sergilemeye başlayabilir.
Sonuç
Haklılık şeması, bireyin yaşamında ciddi ilişkisel ve duygusal sorunlara yol açabilen bir düşünce kalıbıdır. Bu şemaya sahip kişiler, kendilerini sürekli olarak başkalarından daha haklı ve önemli görme eğilimindedir. Bu durum, kişisel ve sosyal ilişkilerde çatışmalar yaratabilir. Ancak, haklılık şeması terapötik müdahalelerle tedavi edilebilir ve bireyin daha sağlıklı ilişkiler ve yaşam sürmesine olanak sağlayabilir. Empati geliştirme ve sosyal beceriler eğitimi de bu süreçte bireyin daha sağlıklı ilişkiler kurmasına katkıda bulunabilir.
Referanslar
Lockwood, G., & Perris, C. (2012). Cognitive Analytic Therapy for Personality Disorders: A Guide to Practice. John Wiley & Sons.
Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. Guilford Press.
Bernstein, D. P., & Arntz, A. (2007). Schema therapy for personality disorders: A review and new data. Cognitive Therapy and Research, 31(3), 461-482.