Aleksitimi, duygusal deneyimleri tanıma ve ifade etme kapasitesinin sınırlı olduğu bir durumu ifade eder. Bu bireyler, hissettikleri duyguları fark etmede, anlamlandırmada ve söze dökmede zorluk yaşarlar. Duygularını adlandırmakta güçlük çektikleri için, içsel deneyimlerini paylaşmaları da zor olabilir.
Aleksitimi, genellikle bazı psikolojik ve ruhsal bozukluklarla ilişkilendirilir. Örneğin, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), depresyon, anksiyete bozuklukları ve otizm spektrum bozuklukları gibi durumlar aleksitimiyle bağlantılı olabilir (Çiçekçi, 2024).
Aleksitimi belirtileri nelerdir?
Aleksitimi belirtileri arasında sınırlı duygusal tepkiler, duyguları ifade etme ve tanımlamada zorluk, başkalarının duygusal ifadelerini anlamada zorluk ve fiziksel semptomların baskınlığı yer alır.
Bu, bireyin duygusal sağlığı üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir. Duyguların farkında olmak ve bunları ifade edebilmek, sağlıklı ilişkiler kurmak, stresle baş etmek ve yaşam kalitesini artırmak için önemlidir. Tedavi sırasında duygusal farkındalığı geliştirmeye ve duyguları ifade etme yeteneğini güçlendirmeye yönelik terapilere öncelik verilebilir (Çiçekçi, 2024).
Aleksitimi duygusal eksikliklerle karakterize bir bozukluk olduğundan semptomlarının tespit edilmesi zor olabilir. Bu bozukluktan etkilenen kişiler, duygularını ifade etmekte zorluk yaşadıkları için görünüşte mesafeli, ilgisiz veya duyarsız görünebilirler.Sosyal yaşamda bu kişiler genellikle sinirli hissetme, zihinsel bulanıklık, yüz ifadelerini anlamakta güçlük, huzursuzluk, içsel bir boşluk hissi, hızlı kalp atışı, sevgi eksikliği ve panik duygusu gibi deneyimlerle karşılaşabilirler (Norapsikoloji, 2016).
Aleksitimi, duyguları tanımlama ve bu duygularla ilgili bedensel duyumları ayırt etme zorluklarıyla kendini gösterebilir. Bu bireyler, başkalarına duygularını iletme konusunda sınırlı bir kapasiteye sahip olabilirler ve diğer insanların yüz ifadeleri ya da ses tonları gibi duygusal işaretleri anlama konusunda zorluk çekerler. Ayrıca hayal gücü sınırlı olan bu kişiler, katı ve mantık odaklı bir düşünme tarzına sahip olabilirler, stresle başa çıkma becerileri zayıf olabilir ve daha az özgecil davranış sergileyebilirler. Bu nedenle, dışarıdan mesafeli, katı ve espriden uzak biri gibi görünebilirler, yaşam memnuniyetleri ise genellikle düşük olur (Norapsikoloji, 2016).
Aleksitimi, kişinin bedensel değişiklikleri duygusal tepkiler olarak yorumlamasını da güçleştirebilir. Örneğin, hızla atan bir kalbin heyecan ya da korkuyla ilişkili olduğunu anlamakta zorlanabilirler. Fiziksel bir tepki yaşadıklarının farkında olsalar bile, bunun bir duygusal anlam taşıdığını kavrayamayabilirler (Norapsikoloji, 2016).
Aleksitimi için hangi doktora gidilir?
Aleksitimi teşhisi, bir psikolog veya psikiyatrist tarafından gerçekleştirilen kapsamlı bir klinik değerlendirme süreci ile konulabilir. Bu süreç, bireyin duygusal deneyimlerini anlama ve ifade etme yeteneğine odaklanır. Genellikle kullanılan yöntemler arasında klinik görüşmeler, özel psikolojik ölçekler, psikolojik değerlendirmeler ve gözlemler yer alır. Klinik görüşmeler sırasında uzman, bireyin duygusal farkındalığı ve ifade becerilerini sorgularken, aleksitimiye işaret eden belirtileri tespit edebilir. Ayrıca, Toronto Aleksitimi Ölçeği (TAS-20) ve Bermond-Vorst Aleksitimi Anketi (BVL) gibi psikolojik ölçekler, duygusal ifade becerilerini değerlendirmek için yaygın olarak kullanılan araçlardır (Çiçekçi, 2024).
Psikolojik değerlendirmeler ise, aleksitimiye eşlik eden ya da altında yatan diğer psikolojik bozuklukları anlamaya yönelik testlerden oluşur. Uzmanlar, ayrıca bireyin duygusal tepkilerini ve ifadelerini gözlemleyerek aleksitimiyle ilişkili olabilecek ipuçlarını ortaya çıkarabilirler. Bu süreçte elde edilen tüm veriler, uzman tarafından değerlendirilerek aleksitimi teşhisi konabilir veya diğer olası nedenler dışlanabilir. Tanı konan birey, uzmanı ile birlikte uygun tedavi ve destek planı geliştirebilir (Çiçekçi, 2024).
Aleksitimi tanısı nasıl konur?
Aleksitimi teşhisi koyabilmek için, belirli semptomların bir kısmının ilgili kişide gözlemlenmesi gerekir. Örneğin, bireyin hem kendi duygularını hem de başkalarının duygularını anlama konusunda zorlanması, bu duruma işaret eden önemli belirtilerden biridir. Duygularını ifade edememesi, psikosomatik belirtilere yol açarak, bayılma, mide bulantısı, çeşitli vücut ağrıları, mide ve bağırsak sorunları, irritabl bağırsak sendromu, kalp çarpıntısı gibi fizyolojik tepkilere neden olabilir.
Bu semptomlar aleksitimiye işaret eden belirtiler arasında sayılabilir. Ayrıca, aleksitimik bireylerde, stres hormonu düzeyleri, yaşadıkları içsel gerginlik nedeniyle artış gösterebilir. Bunun bir sonucu olarak kronik baş ve vücut ağrıları, yüksek tansiyon gibi sağlık sorunları da meydana gelebilir (Psikolog Merkezi, 2022).
Aleksitimi tedavi edilmezse ne olur?
Aleksitimi tedavi edilmediğinde, bireyin duygusal sağlığı ve genel yaşam kalitesi olumsuz yönde etkilenebilir. Özellikle, bu durumun bireyler arası ilişkilerde ciddi sorunlara yol açması mümkündür. Aleksitimik kişiler, duygularını ifade etmekte zorluk çektikleri için, yakın ilişkilerde iletişim problemleri yaşayabilirler ve bu durum, empati kurmada ve duygusal bağ geliştirmede güçlükler yaratabilir.
Ayrıca, duyguların farkında olamamak ve bunları ifade edememek, içsel bir gerginliğe ve artan stres seviyelerine neden olabilir. Bu stresle başa çıkamayan bireylerde ise duygusal gerginlik birikerek daha büyük sorunlara yol açabilir. Tedavi edilmemiş aleksitimi, aynı zamanda psikosomatik belirtilerin de ortaya çıkmasına sebep olabilir. Kişi, duygularını ifade edemediği için baş ağrısı, mide problemleri ve kas gerginliği gibi fiziksel semptomlar gösterebilir.
Bunun yanı sıra, aleksitimi depresyon ve anksiyete gibi ruhsal bozukluklarla da ilişkilendirildiğinden, duygusal ifadedeki eksiklik bu rahatsızlıkların gelişme riskini artırabilir. Zamanla, bu belirtiler daha da şiddetlenebilir ve kişinin yaşam kalitesinde ciddi bir düşüşe neden olabilir. Bu nedenle, aleksitimiye sahip bireylerin gerekli tedavi ve desteği almaları büyük önem taşır. (Çiçekçi, 2024).
Aleksitimi bir semptom mudur yoksa bir kişilik özelliği midir?
Aleksitimi, genel kanının aksine bir kişilik bozukluğu ya da kalıcı bir kişilik özelliği olarak kabul edilmez. Aksine, bu durum daha çok bir bireyin duygusal deneyimleri tanıma, ifade etme ve bunların farkında olma kapasitesini sınırlayan bir durum olarak ele alınır. Aleksitimik bireyler, duygularını tanımlamakta zorlanır, bu duyguları başkalarına aktarmakta güçlük çeker ve kendi içsel dünyalarındaki duygusal deneyimleri fark edemezler. Ancak bu zorluklar, kişiliğin bir parçası olarak değerlendirilmez, çünkü aleksitimi daha çok duygusal işlevlerdeki bir eksiklikle ilgilidir. (Çiçekçi, 2024).
Kişilik, aleksitimiden farklı ve daha derin bir kavramdır. Bireyin düşünce şeklini, başkalarıyla kurduğu etkileşimleri ve davranışlarını, toplumla olan ilişkisini ifade eder. Bu kalıcı özellikler bütünü, genellikle yaşam boyunca istikrarlı kalır ve diğer bireylerden farklı olabilir.
Dolayısıyla aleksitimi, kişilik özelliklerinden çok bireyin duygusal süreçleriyle ilgili bir yetersizlik olarak ifade edilebilir. Kişilik ise bireyin toplumla ve çevreyle ilişkisini ele alırken, aleksitimi duygusal işlevlerin kısıtlanmasıdır.
Aleksitimi bir semptom ise hangi bozukluklarda görülür?
Aleksitimi, birçok psikiyatrik bozuklukla birlikte görülebilir. Örneğin, bir araştırmada, Vietnam Savaşı gazilerinde post travmatik stres bozukluğu (PTSB) olanların %41’inin aleksitimik olduğu tespit edilmiştir. Başka çalışmalarda ise farklı psikiyatrik rahatsızlıklarda aleksitimi oranlarının oldukça yüksek olduğu belirlenmiştir. Bulimia hastalarının %56’sında aleksitimi görülürken, majör depresif bozukluğu olan bireylerde bu oran %45 ile %50 arasında değişmektedir. Anoreksiya nervoza hastalarında aleksitimi oranı %63’e ulaşırken, panik bozuklukta %34 ve sosyal fobi hastalarında %28 olarak saptanmıştır. Madde bağımlılığı olan kişilerde ise aleksitimi prevalansı %50 civarındadır. Bunun yanı sıra, aleksitimi, travmatik beyin hasarı ya da edinsel beyin hasarına sahip bireylerde de sıkça gözlemlenen bir durumdur. (Vikipedi, 2024).
Sık sorulan aleksitimi soruları
Aleksitimiyle ilgili sık sorulanlar, “Aleksitimi kimlerde görülür?”, “Aleksitimi olduğumu nasıl anlarım?”, “Aleksitimik birey aşık olabilir mi?”, “Aleksitimi doğuştan mıdır?”, “Aleksitimi tedavisi var mıdır?” gibi sorulardır.
Aleksitimi kimlerde görülür?
Cinsiyet farklılıkları, “duygular için kelime yok” veya “duygusal körlük” anlamına gelen aleksitiminin erkeklerde kadınlardan daha yaygın olduğunu ortaya koymaktadır. Genetik ve sosyokültürel nedenler bu gerçeğe katkıda bulunmaktadır. En azından psiko-kültürel olarak, kadınlarda ilişkisel benliğin daha fazla gelişmesi ve en azından sosyo-kültürel düzeyde, kadınlara sözel becerilerini kullanmaları için daha fazla teşvik ve izin verilmesi, kadınlarda aleksitimi görülme sıklığını azaltır.
Dahası, toplumdaki erkek çocukları genellikle annelerinin etkisi altında duygusal olarak gelişirken, kız çocuklarında duygular açısından daha fazla alan ve özgürlük tanınır. Bir bireyin hayatına aleksitimiyi getiren bu erken çocukluk deneyimleri ve etkileri dışında, etki yaşla birlikte artar. (Norapsikoloji, 2016).
Gerçekten de, aleksitimi erkeklerde kadınlardan çok daha yaygındır. Kadınların duygularını erkeklerden daha iyi tanımlamaları muhtemeldir çünkü sözel becerileri daha iyi gelişmiştir.Ancak, aleksitiminin etkileri yaş ilerledikçe daha belirgin hale gelebilir ve bireyin duygusal farkındalığını giderek daha fazla kısıtlayabilir (Şişli Terapi, 2024).
Aleksitimi olduğumu nasıl anlarım?
Aleksitiminin dört temel özelliği bulunmaktadır. Bunlardan ilki, duyguları tanıma, ayırt etme ve kelimelere dökme konusunda yaşanan zorluktur. Bu durumdan etkilenen bireyler, hisleri sorulduğunda genellikle ayrıntılı açıklamalar yapamazlar. Çoğu zaman, duygularını yalnızca “iyi” ya da “kötü” gibi kısa ve genel terimlerle ifade ederler. Ayrıca, duygularını birbirinden ayırt etmekte de zorlanırlar. Bir olaya dair soru yöneltildiğinde, duygularını işin içine katmadan yalnızca olayın nesnel yanlarını anlatırlar. Duygusal ifadeleri eksik olduğundan, konuşmaları genellikle monoton ve fazla detaycı olarak değerlendirilebilir.
Aleksitimik bireyler, rüyalarını hatırlamakta güçlük çeker ve hayal kurmakta zorlanırlar. Kurdukları hayaller ise genellikle basit ve yaratıcı olmayan yapıda olur. Bu durum, yaratıcı düşünceler üretme konusunda da sınırlı olmalarına yol açar. İlişkilerinde ise daha çok dış dünyaya odaklanırlar, yani çevresel etkilere daha fazla dikkat ederler. Bu nedenle, çevreleriyle ilişkilerinde kurallara uymaya yatkın olurlar ve genellikle içsel duygularına odaklanmak yerine dışsal beklentilere göre hareket ederler.
Çatışmalardan kaçınmayı tercih ettiklerinden, bir sorunla karşılaştıklarında yüzeysel çözümler üretme eğilimindedirler. Bu yaklaşım, sosyal ortamlarda uyumlu görünmelerini sağlayabilir; ancak gerçekte, bu tavır kendi içsel dünyalarından uzak durmaya yönelik bir savunma mekanizmasıdır. İç dünyalarına yabancılaştıklarında ise psikosomatik rahatsızlıklara daha açık hale gelirler. Örneğin, karın ağrısı gibi bedensel semptomlarla uğraşırken, bu ağrıların altında yatan duygusal etkenleri fark etme konusunda sıkıntı yaşarlar ve duyguların beden üzerindeki etkilerini göz ardı edebilirler (Şişli Terapi, 2024).
Siz de bu gibi özellikleri barındırıyorsanız bir uzmana danışmanız tavsiye edilmektedir.
Aleksitimi otizm midir, değilse aleksitiminin otizmden farkı nedir?
Aleksitimi otizm değildir, yine de iki bozukluk arasında benzerlikler vardır. Aleksitimi, duyguları ifade etmede ve ayırt etmede sınırlılıklar olarak ifade edilebilirken otizm, iletişimde, çevresel etkileşimlerde ve tekrarlayan davranışlarda yaşanan zorluklarla tanımlanan bir nörogelişimsel bozukluktur.
Buna göre otizm, daha geniş bir yelpazeyi kapsar ve bireyin toplumla olan etkileşimlerini tamamen kısıtlayabilir. Özetle, otizm ve aleksitimi birbirinden farklı durumlardır. Duygusal ve hissel farkındalık kısıtlılığı olan aleksitimi ile daha geniş kapsamlı olan otizm birbirine karıştırılmamalıdır.
Aleksitimi doğuştan mıdır?
Aleksitimi doğuştan gelen bir sınırlılık olarak kabul görmemekle birlikte hem çevresel hem de genetik faktörlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkabilmektedir. Aile üyelerinden biri veya birden fazlasının aleksitimik olması, doğacak çocukların aleksitimik olma ihtimallerini etkileyebilmektedir. (Çiçekçi, 2024).
Yine de, genetik yatkınlık tek başına aleksitimi geliştirilmesine sebep olmaz. Çocukluk döneminde yaşanabilecek duygusal ihmal, travmalar, olumsuz deneyimler de aleksitimi yaşanmasına sebep olabilir.
Aleksitimi genetik midir?
Aleksitiminin nedenleri arasında çeşitli faktörler bulunmaktadır. Genetik yatkınlık, bu durumu tetikleyen önemli unsurlardan biridir. Ailede benzer duygusal ifade zorlukları yaşayan bireyler varsa, aleksitimi görülme olasılığı artabilir. Çocukluk döneminde yaşanan travmatik olaylar da bu duruma katkıda bulunabilir. Çocuklukta yaşanan travmalar, bireyin duygusal ifade becerilerini zayıflatabilir ve duygularını tanıma yeteneğini olumsuz etkileyebilir.
Aile içinde yaşanan iletişim eksiklikleri ya da zorlu ilişkiler de aleksitimi gelişiminde rol oynayabilir. İletişim yetersizliği, bireyin duygusal deneyimlerini başkalarına aktarma yeteneğini kısıtlayarak, bu durumu daha da derinleştirebilir. Ayrıca, bazı kültürel ya da ailevi ortamlarda duygusal ifadelerin bastırılması, bireyin kendini duygusal olarak ifade etme becerisini sınırlayabilir. Duyguların toplum normlarına uygun olarak bastırılması, kişinin duygusal farkındalığını olumsuz etkileyerek aleksitimi gelişimine yol açabilir. (Sone Psikoloji, 2024).
Aleksitimik biri aşık olabilir mi?
Romantik bir ilişki bağlamında, aleksitimiye sahip bireylerin ne yaşadığını anlamak, hem kendileri hem de partnerleri için oldukça önemli olabilir. Aleksitimik bireyler de diğer herkes gibi aşık olabilir, derin duygular yaşayabilir, mutluluk hissedebilir ve ilişki zorlukları nedeniyle acı çekebilirler (Sone Psikoloji, 2024).
Bu duyguları hissetmelerine rağmen, aleksitimik bir birey bu duygularını ifade etmekte zorluk yaşayabilir. Aşkın ve sevginin ne anlam ifade ettiğini tam anlamıyla açıklayamayabilirler, bu da partnerleriyle aralarındaki iletişimi olumsuz etkileyebilir. Yani, aleksitimik bir birey aşık olabilir, bu duyguyu derinden hissedebilir ve etrafındaki bireyleri sevebilir. Ancak bunu ifade etmekte zorlandıkları için çevreleriyle iletişim problemleri yaşama ihtimalleri bulunmaktadır.
Aleksitimi tedavisi
Aleksitimi tedavisi, bireyin duygusal farkındalığını artırmaya, duygusal ifade yeteneğini geliştirmeye ve duygusal durumlarla daha sağlıklı başa çıkmasına yönelik çalışmaları içerir.
Aleksitimi tedavi edilebilir mi?
Aleksitimiyi tamamen “iyileştirmek” her zaman mümkün olmayabilir, çünkü bu durum bazı kişilerde kalıcı bir özellik olarak kalabilir. Ancak tedaviyle, kişinin duygusal farkındalığı ve ifade becerileri geliştirilebilir, böylece birey bu durumla daha iyi başa çıkarak yaşam kalitesini artırabilir. Bu yüzden tedavi süreci oldukça önemlidir (Çiçekçi, 2024).
Aleksitimi tedavisi nasıl olur?
Aleksitimi için spesifik bir ilaç tedavisi olmasa da, eşlik eden depresyon veya anksiyete gibi psikiyatrik bozukluklar varsa, ilaç tedavisi bu semptomları hafifletebilir. İlaç tedavisi, psikoterapiyle birlikte uygulandığında, bireyin genel psikolojik iyilik hali üzerinde olumlu etkiler yaratabilir.
Bireysel psikoterapi, aleksitimiyle başa çıkmada oldukça faydalıdır. Özellikle duygusal farkındalığa odaklanan terapiler, kişinin duygusal deneyimlerini daha iyi anlamasına ve bu duyguları ifade edebilmesine yardımcı olur. Bilişsel-davranışçı terapi (BDT), duygusal odaklı terapi (DOT) ve mentalizasyon temelli terapi (MTT) gibi yöntemler bu alanda yaygın olarak kullanılan yaklaşımlar arasında yer alır (Çiçekçi, 2024).
Grup terapisi, aleksitimik bireylerin deneyimlerini paylaşmalarına ve duygusal ifadelerini geliştirmelerine olanak tanıyan etkili bir yöntemdir. Grup içi destek ve paylaşım sonucunda duygusal ifade güçlenir ve bireyler duygularını daha kolay ifade etmeye başlar. Bu tür bir ortam aynı zamanda duygusal farkındalığın artmasına da yardımcı olur.
Aslında aleksitimi tedavisinin seyri, bireyin ihtiyaçlarına ve semptomların şiddetine göre şekillenmektedir. Aleksitimi bir kişilik bozukluğu ya da kalıcı bir kişilik özelliği olarak değerlendirilmemektedir. Bunun tersine, duygusal farkındalıktaki sınırlamalar, duygusal deneyimleri tanımlama ve ifade etme güçlükleriyle ilişkilidir. Kişilik, bireyin düşüncesini, davranışını ve ilişkilerini etkileyen daha kapsamlı bir yapı olarak kabul edilmektedir.
Referanslar
Çiçekci, E. (2024). Aleksitimi (duygu körlüğü) nedir? Dr. Elvan Çiçekci. https://drelvancicekci.com/blog/aleksitimi-duygu-korlugu-nedir
Norapsikoloji. (2016). Aleksitimi nedir? Nöropsikoloji. https://norapsikoloji.com/aleksitimi-nedir/
Psikolog Merkezi. (2022). Aleksitimi nedir? Belirtileri nelerdir? Aleksitimi tedavisi. Psikolog Merkezi. https://psikologmerkezi.com/blog/aleksitimi-nedir-belirtileri-nelerdir-aleksitimi-tedavisi
Şişli Terapi. (2024). Aleksitimi nedir? Şişli Terapi. https://sisliterapi.com/blog/depresyon/aleksitimi-nedir/
Sone Psikoloji. (2024). Aleksitimi nedir? Sone Psikoloji. https://www.sonepsikoloji.com/aleksitimi/
Vikipedi. (2024). Aleksitimi. Wikipedia. https://tr.wikipedia.org/wiki/Aleksitimi