Cezalandırıcılık şeması nedir?

Cezalandırıcılık şeması (punitiveness scheme), kişinin hem kendisine hem de çevresindekilere karşı katı, eleştirel ve cezalandırıcı bir tutum sergilemesiyle kendini gösteren bir psikolojik yapı olarak tanımlanır. Bu şemaya sahip bireyler, kendi içlerinde güçlü bir eleştirel ses geliştirir ve hata yapmayı affetmezler. Cezalandırıcılık şemasında olan bireyler genellikle yüksek standartlara sahip olup, bu standartların altına düşen her türlü duruma sert tepki gösterirler. Bu sertlik çoğunlukla geçmişte yaşanan olumsuz deneyimlerden, eleştirel ebeveyn tutumlarından veya aşırı mükemmeliyetçi beklentilerden kaynaklanır.

Cezalandırıcılık şemasının belirtileri nelerdir?

Cezalandırıcılık şemasının belirtileri, bireyin kendisine ve başkalarına yönelik davranışlarında belirgin hale gelir. Bu şemaya sahip kişilerde aşağıdaki belirtiler sıkça görülür:

1. Affetmezlik ve sert eleştiri: Kendi hatalarını ve eksikliklerini affedememe, başkalarına karşı da sert ve eleştirel bir tutum sergileme.
2. Aşırı mükemmeliyetçilik: Başarısızlık karşısında toleranssızlık, yüksek standartlara sahip olma ve her durumda mükemmel olma zorunluluğu hissetme.
3. Suçlayıcı ve kınayıcı tutumlar: Kendi hatalarına ve başkalarının hatalarına karşı saldırgan ve suçlayıcı bir dil kullanma, öfke patlamaları yaşama.
4. Öz tatminsizlik: Kendi başarılarını değersiz görme, yeterli olmadığını düşünme ve sürekli kendini cezalandırma eğilimi gösterme.
5. Empati eksikliği: Hatalar karşısında empati kurma yerine, öfke ve kızgınlıkla tepki verme. Bu, başkalarının duygularını anlamakta zorlanmaya ve ilişkilerde çatışmalara yol açar.

Cezalandırıcılık şemasının nedenleri nelerdir?

Cezalandırıcılık şemasının kökeni, bireyin erken dönem yaşantılarına dayanır. Çocuklukta veya ergenlikte yaşanan olumsuz olaylar, bu şemanın oluşumuna katkıda bulunabilir. Cezalandırıcılık şemasının gelişmesinde aşağıdaki nedenler etkilidir:

1. Eleştirel veya katı ebeveyn tutumları: Çocukluk döneminde aşırı eleştirel ve cezalandırıcı ebeveynlerle büyümek, bireyin kendi hatalarına karşı hoşgörüsüz olmasına ve cezalandırıcı bir bakış açısı geliştirmesine neden olabilir. Ebeveynlerin beklentileri, çocuğun kendi değersizlik hisleriyle içsel bir çatışma yaşamasına yol açabilir.
2. Travmatik yaşantılar: Fiziksel veya duygusal istismar, ihmal veya aşağılama gibi travmatik deneyimler, bireyin kendisini koruma mekanizması olarak cezalandırıcı bir tutum geliştirmesine neden olabilir. Bu tür deneyimler, bireyde savunmacı ve sert bir tavır yaratabilir.
3. Toplumsal baskılar ve başarı odaklı kültür: Bazı toplumlarda başarıya yönelik aşırı vurgu yapılması, bireyin hata yapmaktan çekinmesine yol açabilir. Bu durum bireyde mükemmeliyetçiliği teşvik eder ve hataları kabullenmek yerine cezalandırıcı bir tutum geliştirmesine yol açar.
4. Kişilik yapısı: Mükemmeliyetçi ve detaycı kişilik yapısına sahip bireyler cezalandırıcılık şeması geliştirmeye daha yatkındır. Bu bireyler, kendilerine ve çevrelerindekilere yüksek standartlar koyarak başarısız olduklarında cezalandırıcı bir tutum sergilerler.

Cezalandırıcılık şeması ilişkileri nasıl etkiler?

Cezalandırıcılık şeması, bireyin ilişkilerinde olumsuz etkiler yaratabilir ve ilişkilerde gerginlik ve mesafeye yol açabilir:

1. Eleştirisel ve sert yaklaşım: Bu şemaya sahip bireyler, partnerlerine karşı sıklıkla eleştirel bir dil kullanır ve hatalara sert tepkiler verir. Bu durum partnerlerin kendilerini değersiz hissetmelerine yol açabilir.
2. Empati eksikliği: Cezalandırıcılık şeması, empati yapmayı zorlaştırır ve ilişkilerde duygusal yakınlığı engelleyebilir. Partnerin ihtiyaçlarını anlamakta zorluk çekmek, ilişkiye mesafe girmesine neden olabilir.
3. Güvensizlik ve sürekli çatışma: Partnerine sürekli hata bulmak ve eleştirel olmak, güven eksikliğine ve ilişkide sürekli çatışmalara yol açabilir. Bu durum, partnerin kendini değersiz hissetmesine ve ilişkiye zarar vermesine neden olur.
4. Bağlanma problemleri: Cezalandırıcı bir yaklaşım, bireylerin partnerlerine bağlanmalarını zorlaştırır. Bu kişiler ilişkide sürekli hata aradıkları için duygusal yakınlık kurmada zorluk çekerler.
5. Kişinin kendi mutluluğunu engellemesi: Kendi hatalarını da affetmeyen birey, sürekli kendini cezalandırarak içsel bir mutsuzluk yaşar ve bu durum, partnerine de yansır. İlişkide sağlıklı bir dengeyi zorlaştırır.

Cezalandırıcılık şemasının terapisi nasıl olur?

Cezalandırıcılık şemasının tedavisinde çeşitli terapi yaklaşımları kullanılır. Bu terapiler, bireyin cezalandırıcı tutumunu fark etmesine, bu tutumun kökenlerini keşfetmesine ve daha sağlıklı bir bakış açısı geliştirmesine yardımcı olur. İşte terapide kullanılan başlıca yöntemler:

1. Şema terapi: Şema terapi, cezalandırıcılık şeması gibi olumsuz şemaları belirleyip değiştirmeyi amaçlar. Terapist, bireyin kendisine ve başkalarına yönelik sert tutumunun nedenlerine iner ve bu tutumları değiştirme konusunda destek sağlar. Kişinin kendisine daha şefkatli davranması, empati ve kabul becerilerinin geliştirilmesi hedeflenir.
2. Bilişsel-davranışçı terapi (BDT): BDT, bireyin cezalandırıcı düşünce kalıplarını fark etmesine ve bu kalıpları değiştirmesine yardımcı olur. Terapide, bireyin hataları kabul etmesi ve kendisine daha şefkatli yaklaşması sağlanır. Bu süreçte hataların doğal olduğu ve öğrenme fırsatları sunduğu düşüncesi kazandırılır.
3. Duygusal farkındalık ve zşefkat geliştirme: Terapide bireyin kendisine yönelik cezalandırıcı düşüncelerin yerine, özşefkat geliştirmesi sağlanır. Bu sayede kişi, kendine ve başkalarına karşı daha hoşgörülü ve kabul edici bir bakış açısı kazanır.
4. Empati çalışmaları: Özellikle ilişkilerde empati ve bağlanma sorunları yaşayan bireyler için terapide empati çalışmaları yapılır. Bu sayede, birey başkalarının duygularını daha iyi anlamayı öğrenir ve bu farkındalık, ilişkilerini daha sağlıklı bir temele oturtur.
5. Öz eleştiri çalışmaları: Terapist, bireyin kendisine yönelttiği aşırı eleştirilerin kökenini araştırır ve bu eleştirilerin etkilerini fark etmesini sağlar. Terapinin amacı, bireyin kendisine karşı daha yumuşak bir tutum geliştirmesini sağlamak ve kendine yönelik suçlamaların azalmasına yardımcı olmaktır.

Cezalandırıcılık şeması, bireyin kendine ve çevresindekilere karşı aşırı eleştirel, katı ve cezalandırıcı bir tutum sergilemesine neden olan bir psikolojik yapıdır. Bu şemaya sahip bireyler, ilişkilerinde empati ve hoşgörü eksikliği yaşayabilirler. Cezalandırıcılık şemasının tedavisinde şema terapi, bilişsel-davranışçı terapi ve empati çalışmaları gibi yöntemler oldukça etkilidir. Terapinin temel amacı, bireyin kendine ve başkalarına karşı daha şefkatli, empatik ve hoşgörülü bir bakış açısı geliştirmesini sağlamaktır.

Referanslar

Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. International Universities Press.

Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. Guilford Press.

Bernstein, D. P., & Nijman, H. (2005). Schema theory and schema therapy. In G. O. Gabbard (Ed.), Textbook of psychotherapeutic treatments (pp. 431-450). American Psychiatric Publishing.

Calvete, E., Estévez, A., López de Arroyabe, E., & Ruiz, P. (2005). The Schema Questionnaire–Short Form: Structure and relationship with automatic thoughts and symptoms of affective disorders. European Journal of Psychological Assessment, 21(2), 90-99. https://doi.org/10.1027/1015-5759.21.2.90

Jacob, G. A., & Arntz, A. (2013). Schema therapy for personality disorders: A review. International Journal of Cognitive Therapy, 6(2), 171-185. https://doi.org/10.1521/ijct.2013.6.2.171

Riso, L. P., & McBride, C. (2007). Introduction to the special series on cognitive schemas. Cognitive Therapy and Research, 31(3), 235-239. https://doi.org/10.1007/s10608-007-9114-x

Lobbestael, J., van Vreeswijk, M., & Arntz, A. (2008). An empirical test of schema mode conceptualizations in personality disorders. Behaviour Research and Therapy, 46(7), 854-860. https://doi.org/10.1016/j.brat.2008.03.006

Pugh, M. (2015). A narrative review of schema therapy with adults with personality disorder. The Cognitive Behaviour Therapist, 8, e23. https://doi.org/10.1017/S1754470X15000226

Leahy, R. L. (2003). Cognitive therapy techniques: A practitioner’s guide. Guilford Press.

Bamber, M. (2004). Cognitive behavioural therapy for schema-focused therapy in action: The identification and treatment of schemas and modes. The British Journal of Clinical Psychology, 43(3), 297-316. https://doi.org/10.1348/0144665042038700