Özgül fobi nedir, tedavisi nasıl olur?

Özgül fobi (specific phobia), belirli bir nesneye, duruma veya olaya karşı duyulan yoğun ve sürekli bir korku olarak tanımlanır.

Günlük yaşamda insanlar çeşitli korkularla karşılaşabilir, ancak özgül fobi, sıradan bir korkunun ötesinde, kişinin yaşam kalitesini ciddi ölçüde etkileyebilecek boyutlara ulaşabilir. Yükseklik korkusu (akrofobi), uçak korkusu (aviofobi) veya kapalı alan korkusu (klostrofobi) gibi örnekler, özgül fobiler arasında en bilinenlerdir.

Bu yazıda, özgül fobi kavramının psikoloji ve psikiyatri literatüründeki anlamını, tarihsel kökenini ve bireyler üzerindeki etkilerini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.

Bir anksiyete bozukluğu olan ve eskiden “basit fobi (simple phobia)” olarak adlandırılan özgül fobi, belirli bir nesne, aktivite veya durum (örneğin, köpekler, kan, uçma, yükseklik) karşısında belirgin ve sürekli bir korku ile karakterize edilir.

Bu korku, geleneksel olarak aşırı veya mantıksız olarak tanımlanır ve korkulan nesne veya durumun varlığı ya da beklentisi ile tetiklenir. Bu durum, ya kaçınarak ya da yoğun kaygı ve sıkıntı ile katlanılarak yaşanır.

DSM–IV–TR’de, özgül fobiler beş alt türe ayrılmıştır:

(a) hayvan tipi (animal type), hayvan veya böceklere karşı (örneğin, kediler, köpekler, kuşlar, fareler, karıncalar, yılanlar) korkuları içerir;

(b) doğal çevre tipi (natural environment type), doğadaki varlıklara karşı (örneğin, yükseklik, fırtına, su, şimşek) korkuları içerir;

(c) kan-enjeksiyon-yaralanma tipi (blood-injection-injury type), kan görme, yaralanma veya enjeksiyon ya da başka bir tıbbi müdahale alma korkusunu içerir;

(d) durumsal tip (situational type), toplu taşıma araçları, asansörler, köprüler, araba kullanma, uçma, kapalı alanlar (bakınız: klostrofobi) gibi durumlara karşı korkuları içerir; ve

(e) diğer tip (other type), diğer alt türlerin altında sınıflandırılamayan korkuları (örneğin, boğulma, kusma, hastalık kapma korkuları; çocukların palyaçolardan veya yüksek seslerden korkuları) içerir.

DSM-5 ve DSM-5-TR, bu alt türleri korumuştur ancak her korku türünün tanısal kriterleri karşılayabilmesi için aşırı veya mantıksız olması gerektiği yönündeki geleneksel tanımlamayı kaldırmıştır. Bunun yerine, korkunun, korkulan nesne veya durumun yarattığı gerçek tehlikeye veya bağlama oranla orantısız bir biçimde ortaya çıkması gerektiği belirtilmiştir. Örneğin, yüksek ses korkusu savaş alanı bağlamında anlaşılabilir bir tepki olarak kabul edilir ve bu durumda spesifik fobi olarak nitelendirilmez.

APA Dictionary

Özgül fobi belirtileri nelerdir?

Özgül fobi, belirli nesnelere veya duruma karşı duyulan aşırı ve sürekli korkudur. Korku nesnesine veya durumuna maruz kalma ya da yalnızca düşünme, yoğun endişe tepkilerini tetikleyebilir. Aşağıda özgül fobi belirtileri detaylandırılmıştır.

• Yoğun bir korku: Özgül fobi, belirli bir nesneye veya duruma karşı mantıksız ve orantısız bir korku hissetme ile karakterizedir. Bu korku, kişinin günlük yaşamını olumsuz yönde etkileyebilecek derecede yoğundur. Korkulan durum ya da nesneyle karşılaşmak bir panik durumu yaratabilir.

• Kaçınma davranışı: Fobik bireyler korkularını tetikleyen durumlardan kaçınma eğilimindedir. Örneğin, yükseklik fobisi olan bir kişi, yüksek binalardan uzak durur veya uçaktan kaçınır. Kaçınma davranışı, kişinin hayatını sınırlayabilir ve sosyal işlevselliğini düşürebilir.

• Fiziksel belirtiler: Korkulan duruma veya nesneye maruz kalındığında ya da yalnızca düşünüldüğünde ortaya çıkabilen fiziksel belirtiler arasında:
  • Çarpıntı
  • Terleme
  • Titreme
  • Nefes darlığı
  • Baş dönmesi
  • Mide bulantısı gibi belirtiler bulunmaktadır.

• Kontrol edilemeyen panik tepkisi: Fobik birey, korkunun mantıksız olduğunu bilse bile, korku tepkilerini kontrol edemez. Bu durum, kişinin panik ve çaresizlik duygularıyla baş başa kalmasına neden olabilir.

• Korkunun yoğunluğu ve sürekliliği: Korku durumu geçici değil, sürekli ve uzun sürelidir. Kişi, korkulan durum veya nesneyle karşılaşmadığı zaman bile sürekli olarak bir tetikte olma hali içinde olabilir.

• Günlük yaşamın etkilenmes: Özgül fobi, kişinin iş, okul veya sosyal yaşamını etkileyebilecek kadar şiddetli olabilir. Kaçınma davranışı nedeniyle işlevsellikte azalma görülebilir. Örneğin, kan fobisi olan bir birey sağlık kontrollerinden kaçınabilir.

• Bilişsel bozukluklar: Korkunun mantıksız olduğunu kabul etmesine rağmen kişi, durumu rasyonel olarak değerlendirmekte zorlanır. Korkulan nesne veya duruma karşı abartılı inançlar ve olumsuz düşünceler geliştirebilir.

• Çocuklarda görülen belirtiler: Çocuklarda özgül fobi belirtileri, yetişkinlerden farklı olarak ağlama, öfke nöbetleri, donup kalma ya da ebeveyne yapışma gibi davranışlarla kendini gösterebilir.

Bu belirtilerin değerlendirilmesi, fobik belirtilerin ne kadar şiddetli olduğunu ve günlük yaşantıyı ne kadar etkilediğini belirlemek için önemlidir.

Özgül fobinin nedenleri nelerdir?

Özgül fobi, belirli bir nesne, durum veya aktiviteye yönelik aşırı, mantıksız bir korku olarak tanımlanır. Örneğin, bazı kişiler köpeklerden, örümceklerden veya yükseklikten korkabilir ve bu korkuları gündelik yaşamlarında ciddi kısıtlamalara neden olabilir. DSM-5 ve ICD-10 gibi psikiyatrik tanı sistemlerine göre, özgül fobi tanısı alabilmesi için bireyin bu korkusunun yoğun, sürekli ve işlevselliğini bozacak düzeyde olması gerekir.

• Genetik faktörler: Bilimsel araştırmalar, özgül fobiye genetik bir yatkınlığın olabileceğini öne sürmektedir. Örneğin, aile bireyleri arasında özgül fobiye sahip olan kişilerin çocuklarında da benzer korkuların gelişme olasılığı daha yüksek bulunmuştur. Twin studies (ikiz çalışmaları), özgül fobilerin gelişiminde genetik faktörlerin rol oynayabileceğini destekleyen önemli bulgular sunmaktadır. Özellikle tek yumurta ikizlerinde özgül fobinin görülme sıklığının yüksek olması, genetik yatkınlığın bu durumun nedenlerinden biri olabileceğini düşündürmektedir.

• Biyolojik faktörler: Biyolojik açıdan bakıldığında, beynin belirli bölgeleri ve nörotransmitter dengesi, özgül fobi gelişiminde rol oynayabilir. Amigdala, korku ve kaygı tepkilerini düzenleyen beyin yapılarından biridir ve özgül fobilerde aşırı aktif olabilmektedir. Aynı şekilde, serotonin ve norepinefrin gibi nörotransmitterlerin dengesizliği de korku tepkilerini artırabilir. Bu biyolojik faktörler, bireyin belirli nesne veya durumlara karşı daha hassas olmasına ve özgül fobi geliştirmesine neden olabilir.

• Öğrenme teorileri ve davranışsal faktörler: Öğrenme teorileri, özgül fobilerin bireylerin yaşadığı travmatik deneyimler veya gözlemler sonucunda öğrenildiğini öne sürer. Özellikle küçük yaşta yaşanan travmatik bir olay, belirli nesne veya durumlara karşı korku geliştirilmesine neden olabilir. Klasik koşullanma örneği olarak, bir çocuğun köpek tarafından ısırılması sonrasında tüm köpeklere karşı bir korku geliştirmesi verilebilir. Aynı zamanda model alma yoluyla, bir çocuğun ebeveyninden veya çevresindeki bireylerden belirli korkuları öğrenmesi de mümkündür.

• Sosyal ve kültürel etkiler: Sosyal ve kültürel çevre, bireylerin hangi nesne veya durumlara karşı korku geliştirebileceğinde etkili olabilmektedir. Örneğin, bazı kültürlerde belirli hayvanlara karşı yaygın bir korku olabilir ve bu kültürel inançlar bireyin de benzer bir korku geliştirmesine katkıda bulunabilir. Ayrıca, toplumda yaygın olarak korkulan bazı durumlar (örneğin, yükseklik veya uçma korkusu) medya ve sosyal çevre aracılığıyla bireylere aktarılabilir.

• Psikanalitik görüş: Psikanalitik teoriye göre, özgül fobiler bilinçdışında bastırılmış korkuların veya çatışmaların dışavurumu olarak değerlendirilebilir. Sigmund Freud’un görüşlerine göre, bireylerin çocukluk döneminde yaşadığı bazı bilinçdışı çatışmalar, belirli nesne veya durumlara yönelik irrasyonel bir korku olarak kendini gösterebilir. Örneğin, bilinçdışı öfke veya kaygı hisleri, bir yılan veya örümcek gibi nesnelere yansıtılarak özgül bir fobiye dönüşebilir.

• Kişisel yatkınlıklar ve mizaç özellikleri: Bireylerin mizaç özellikleri ve kişisel yatkınlıkları, özgül fobi geliştirme riskini etkileyebilir. Çekingen, kaygılı veya hassas bir mizaca sahip olan bireyler, özgül fobiye karşı daha duyarlı olabilirler. Özgül fobiler, genellikle endişeli veya korkulu mizaca sahip bireylerde daha yaygın olarak görülmektedir.

Özgül fobinin nedenleri, biyolojik, genetik, çevresel ve psikolojik birçok faktörün etkileşimi sonucunda ortaya çıkmaktadır. Her bireyin özgül fobi geliştirme nedeni farklı olabilir; bazıları genetik yatkınlıktan, bazıları ise çevresel etkenlerden kaynaklanabilir. Bu karmaşık yapısı nedeniyle, özgül fobilerin tedavisinde bireysel farklılıkların göz önünde bulundurulması önemlidir.

Özgül fobi tedavisi nasıl olur?

Özgül fobinin tedavisinde çeşitli yaklaşımlar mevcuttur ve kişinin fobinin şiddetine, türüne ve bireysel özelliklerine bağlı olarak farklı tedavi yöntemleri tercih edilebilir.

Bilişsel davranışçı terapi (BDT)

Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), özgül fobi tedavisinde en sık tercih edilen yöntemlerden biridir. Bu terapi, bireyin korkusuna yönelik düşüncelerini değiştirmeyi amaçlayan bir yaklaşımdır. CBT kapsamında sıkça kullanılan teknikler şunlardır:

• Maruz bırakma terapisi: Kişi, korkusuna neden olan nesne veya duruma adım adım maruz bırakılır. Bu teknik, kişinin korkusuyla yüzleşmesini sağlayarak korkunun zamanla azalmasını hedefler. Maruz bırakma terapi süreci, aşamalı olarak gerçekleştirildiği için kişinin rahatça ilerlemesine olanak tanır.
• Bilişsel yeniden yapılandırma: Bu teknik, bireyin fobi ile ilgili olumsuz ve irrasyonel düşüncelerini fark etmesine ve bu düşünceleri daha gerçekçi olanlarla değiştirmesine yardımcı olur.
• Gevşeme teknikleri: Özgül fobi durumunda yaşanan anksiyete belirtilerini azaltmak için nefes alma egzersizleri, kas gevşetme ve meditasyon gibi gevşeme teknikleri kullanılabilir.

EMDR terapisi

EMDR terapisi, özgül fobilerin tedavisinde son yıllarda etkili bir yöntem olarak öne çıkmıştır. EMDR terapisi, bireyin korku anısına odaklanarak göz hareketleri gibi çift yönlü uyarımlar aracılığıyla bu anıyı yeniden işlemesini sağlar. Bu işlem, travmatik anıların işlenmesini hızlandırarak fobinin kaynağına dair olumsuz duyguları hafifletir.

• Anıların yeniden işlenmesi: EMDR terapisi, geçmişte yaşanmış korku verici olaylara odaklanarak bu anıların yeniden işlenmesini sağlar ve kişinin bu anılara karşı duyduğu kaygıyı azaltır.

Şema terapi

Şema terapi, özgül fobilerin tedavisinde kullanılan bir başka yaklaşımdır. Şema terapi, bireyin çocukluk döneminden bu yana geliştirdiği ve fobik davranışları tetikleyen köklü inançları ve davranış kalıplarını anlamaya odaklanır.

• Şemaların tanımlanması ve değiştirilmesi: Özgül fobisi olan bireylerin sahip olabileceği “dayanıksızlık” gibi şemaları keşfetmek ve bu şemaları daha işlevsel olanlarla değiştirmek amaçlanır.
• Yeniden çerçeveleme teknikleri: Şema terapi, bireyin korkularını ve anksiyetelerini farklı bir çerçeveden görmesini sağlamak için yeniden çerçeveleme tekniklerini kullanır.

Psikodinamik terapi

Psikodinamik terapi, özgül fobilerin tedavisinde kullanılan bir diğer terapi yöntemidir. Bu terapi yaklaşımı, bireyin bilinçaltında yatan ve özgül fobinin kaynağı olabilecek bilinçdışı çatışmaları ve geçmiş travmatik deneyimleri keşfetmeye odaklanır.

• İçsel çatışmaların keşfi: Psikodinamik terapi, bireyin bilinçdışı korkularını ve kaygılarını keşfederek bu çatışmaları anlamaya çalışır. Kişinin fobisinin ardında yatan temel duygular ortaya çıkarılarak bu duyguların çözümlenmesi amaçlanır.
• Duygusal farkındalık: Bu terapi sürecinde bireyin, korkularını ve fobilerine yönelik bilinçdışı düşüncelerini fark etmesi sağlanır. Böylece, kişinin fobik tepkilerini daha iyi anlaması ve yönetebilmesi hedeflenir.

Tedavi süreci ve destekleyici yöntemler

Özgül fobi tedavisi, bireysel farklılıklara göre şekillendirilebilir. Yukarıdaki terapilere ek olarak, bazı durumlarda farmakolojik tedavi (ilaç tedavisi) destekleyici olarak kullanılabilir. Ancak ilaç tedavisi genellikle tek başına kalıcı bir çözüm sağlamaz; bu nedenle çoğunlukla psikoterapi ile birlikte kullanılması önerilir. Özgül fobi tedavisinde dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta ise tedavi sürecinin sabır ve kararlılık gerektirdiğidir.

Özgül fobi, günümüzde çeşitli terapi yöntemleriyle etkili bir şekilde tedavi edilebilen bir anksiyete bozukluğudur. Bilişsel davranışçı terapi, EMDR, şema terapi ve psikodinamik terapi gibi yaklaşımlar, bireyin fobiyle başa çıkma becerilerini geliştirmesine yardımcı olur. Kişinin ihtiyaçlarına uygun tedavi yöntemi, uzman bir terapist tarafından belirlenmeli ve tedavi süreci profesyonel bir rehberlikle yürütülmelidir.

Referanslar

American Psychiatric Association. (1980). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (3rd ed.). American Psychiatric Association.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). American Psychiatric Association.

Antony, M. M., & Barlow, D. H. (Eds.). (2002). Handbook of Assessment and Treatment Planning for Psychological Disorders. Guilford Press.

LeBeau, R. T., Glenn, D., Liao, B., Wittchen, H. U., Beesdo-Baum, K., Hoyer, J., & Craske, M. G. (2010). Specific phobia: A review of DSM-IV specific phobia and preliminary recommendations for DSM-V. Depression and Anxiety, 27(2), 148-167. doi:10.1002/da.20655

Marks, I. M. (1987). Fears, Phobias, and Rituals: Panic, Anxiety, and Their Disorders. Oxford University Press.

Hofmann, S. G., & DiBartolo, P. M. (Eds.). (2014). Social Anxiety: Clinical, Developmental, and Social Perspectives (3rd ed.). Academic Press.

Öst, L.-G. (1987). Age of onset in different phobias. Journal of Abnormal Psychology, 96(3), 223-229. doi:10.1037/0021-843X.96.3.223

Wolpe, J., & Lang, P. J. (1964). A fear survey schedule for use in behavior therapy. Journal of Abnormal and Social Psychology, 68, 497-504.

World Health Organization. (2021). International Classification of Diseases 11th Revision (ICD-11).

Hofmann, S. G., Alpers, G. W., & Pauli, P. (2009). Phenomenology of Panic and Phobia. In Oxford Handbook of Anxiety and Related Disorders. Oxford University Press.

Craske, M. G., & Barlow, D. H. (2006). Mastery of Your Anxiety and Phobia: Workbook. Oxford University Press.

Antony, M. M., & Swinson, R. P. (2000). Phobic Disorders and Panic in Adults: A Guide to Assessment and Treatment. American Psychological Association.

Mineka, S., & Öhman, A. (2002). Phobias and preparedness: The selective, automatic, and encapsulated nature of fear. Biological Psychiatry, 52(10), 927-937.

Beck, J. S. (2011). Cognitive Behavior Therapy: Basics and Beyond (2nd ed.). Guilford Press.

Foa, E. B., & Kozak, M. J. (1986). Emotional processing of fear: Exposure to corrective information. Psychological Bulletin, 99(1), 20-35.

Shapiro, F. (2001). Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR): Basic Principles, Protocols, and Procedures (2nd ed.). Guilford Press.

Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. Guilford Press.

LeDoux, J. E. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. Simon & Schuster.

McLeod, J. (2013). An Introduction to Counselling (5th ed.). Open University Press.

Milrod, B., Busch, F., & Leon, A. C. (2001). A randomized controlled clinical trial of psychoanalytic psychotherapy for panic disorder. American Journal of Psychiatry, 158(12), 1993-1999.

Thyer, B. A., & Wodarski, J. S. (Eds.). (2007). Social Anxiety and Phobia in Adolescents: Developmental and Treatment Issues. Springer Science & Business Media.